Άρθρο: Γιώργος Μπρεκουλάκης,

Ψυχολόγος- Θεραπευτής 

Attached At The Heart Parent Educator

Συνεργάτης Attachment Parenting Hellas

M.Sc. Παντείου Πανεπιστημίου

www.brekoulakis.gr

Οι γονείς που αγαπούν τα παιδιά τους, τους κληροδοτούν συναισθηματικά μια εσωτερική συμπονετική φωνή που σε όλη τους τη ζωή τους λέει: «ό, τι και να συμβεί μπορώ να τα καταφέρω, ό, τι λάθος και να κάνω οι άλλοι με αγαπούν και αξίζω».

 Κινηματογραφική Ταινία “Comme les autres” (Baby love, 2008)

Στην γαλλική κομεντί “comme les autres” παρατηρούμε την συναισθηματική διαπραγμάτευση στην σχέση ενός gay ζευγαριού όταν ο ένας από τους δύο άνδρες επιθυμεί να μεγαλώσουν από κοινού ένα παιδί. Ο Manu (Lambert Wilson) είναι παιδίατρος και ο Philippe (Pascal Elbe) είναι δικηγόρος και συγκατοικούν στην γαλλική συνοικία Belleville στο Παρίσι. Ο Manu θέλει πολύ να ολοκληρώσει την ευτυχία του με τον Philippe μεγαλώνοντας ένα παιδί ενώ ο Philippe δεν ενδιαφέρεται να γίνει πατέρας. Η διεύρυνση της οικογένειας αναδεικνύει τις διαφορετικές ανάγκες του ζευγαριού με αποτέλεσμα ο Manu και ο Philippe να χωρίσουν προσωρινά και ο Manu να προσπαθήσει μόνος του να φέρει σε πέρας την επιθυμία του να μεγαλώσει ένα παιδί μέχρι να τα ξαναβρεί με τον Philippe στην διευρυμένη πλέον οικογένειά τους με το παιδί τους.

 Συναισθηματικές Συνδέσεις

Συνδεόμαστε ο ένας με τον άλλο μέσω των συναισθημάτων. Συγκεκριμένα συναισθήματα περιλαμβάνουν την αγάπη, την χαρά, τον πόνο, τον φόβο, τον θυμό, την ευγνωμοσύνη, την ντροπή, την αγωνία και την συμπόνια. Θεραπευτές διαφόρων προσεγγίσεων έχουν περιγράψει τα συναισθήματα ως «οι τρόποι που το σώμα επηρεάζει το μυαλό» και «το κίνητρο να κάνουμε κάτι, να δράσουμε, να προκαλέσουμε κίνηση». Κάποιοι νευροεπιστήμονες έχουν προτείνει ότι το συναίσθημα είναι ο τρόπος που το σώμα σχηματίζει την ψυχή μέσα από καταστάσεις φυσιολογίας. Άλλοι νευροεπιστήμονες έχουν προτείνει ότι τα συναισθηματικά δίκτυα συνεργάζονται και συγχρονίζουν την πυροδότηση των νευρώνων. Οι κοινωνικοί ερευνητές βλέπουν τα συναισθήματα ως τρόπους σύνδεσης μεταξύ των ανθρώπων σε δυάδες, σε οικογένειες ή μεγαλύτερες ομάδες.

Αναπτυξιακή Αναδρομή της Ψυχονευροβιολογίας του Ανθρώπινου Εγκεφάλου

O πατέρας της Ψυχανάλυσης, Freud, σχεδόν σε όλη του την καριέρα αμφισβητούσε τον ρόλο της μητρικής επιρροής στην αναπτυξιακή ψυχολογία των πρώτων χρόνων όμως προς το τέλος της ζωής του ανέφερε με εμφατικό τρόπο ότι «η σχέση μητέρας- παιδιού είναι μοναδική και πρωτότυπο όλων των άλλων σχέσεων αγάπης στη ζωή» (Freud, 1964).

Ο Bowlby (1969), Βρετανός Ψυχίατρος και Αναπτυξιακός Ψυχολόγος, επιστήμονας με ψυχαναλυτική παιδεία και αποφευκτική στρατηγική συναισθηματικού δεσμού («τα προβλήματα λύνονται με την υποτίμηση των συναισθημάτων») διαφοροποιήθηκε από τις ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις που έδιναν μεγαλύτερη έμφαση στην ανάγκη ικανοποίησης της τροφής και της σεξουαλικότητας για την ψυχονευροβιολογική ανάπτυξη του ανθρώπου. Επίσης διαφοροποιήθηκε από την ψυχαναλυτική άποψη ότι για την διαμόρφωση της ανθρώπινης υπόστασης παίζει ρόλο η επίλυση του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Ο Bowlby υποστήριξε ότι ο άνθρωπος κινείται περισσότερο από την ανάγκη για συναισθηματική ασφάλεια που ρυθμίζει την νευροχημεία του αναπτυσσόμενου εγκεφάλου χωρίς να υποτιμά το ένστικτο της σεξουαλικότητας και την ανάγκη για τροφή.

Από το 1975 μέχρι σήμερα έχουν γίνει πάνω από τριάντα χιλιάδες επιστημονικές έρευνες για την θεωρία του Συναισθηματικού Δεσμού (Attachment) σε βρεφική, παιδική, εφηβική και ενήλικη ζωή επιβεβαιώνοντας την αναπτυξιακή προσέγγιση του Bowlby (Cassidy & Shaver, 2008). Ο Bowlby θεωρούσε ότι το σύστημα συναισθηματικού δεσμού μας ακολουθεί «από την κούνια μέχρι τον τάφο», πεποίθηση που μπορεί να αποπνέει απαισιοδοξία για τους ανθρώπους με ανασφαλή στρατηγική συναισθηματικού δεσμού («τα προβλήματα λύνονται χωρίς συναισθηματική επίγνωση»).

Σύγχρονοι ερευνητές (Main, 2002, Johnson, 2004) για την στρατηγική Συναισθηματικού Δεσμού διαφοροποιήθηκαν επιστημονικά από την επαναστατική συμβολή του Bowlby στην αναπτυξιακή ψυχολογία διατυπώνοντας την αντίληψη της κερδισμένης ασφάλειας δηλαδή ότι οι άνθρωποι βρίσκουν διορθωτικές επιλογές στην ζωή τους που τους κάνουν να αισθάνονται ασφαλείς (πχ ένας ερωτικός σύντροφος, ένας θεραπευτής). Άλλοι ερευνητές για τις στρατηγικές Συναισθηματικού Δεσμού (Main & Weston, 1981) υπογραμμίζουν επιστημονικά ότι αυτές οι στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων (attachment) έχουν ανακαλυφθεί και στην σχέση πατέρα- παιδιού γεγονός που αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία της μητέρας στην διαμόρφωση της ψυχονευροβιολογίας του αναπτυσσόμενου εγκεφάλου όπως υποστηρίζουν παραδοσιακά οι κλασσικές ψυχαναλυτικές θεωρήσεις.

Επιστήμονες που ασχολούνται με τις νευροεπιστήμες επιβεβαιώνουν την σημασία των συναισθηματικών διεργασιών σε όλη τη ζωή για την ωρίμανση του ψυχοβιολογικού οργανισμού του ανθρώπου (Schore & Schore, 2008). Ο νευροψυχίατρος Kandel (2000) πήρε το Νόμπελ Ιατρικής για την Νευροπλαστικότητα δηλαδή την δημιουργία νέων νευρωνικών συνδέσεων μέχρι το τέλος της ζωής μέσα από την διαδικασία της ανθρώπινης επικοινωνίας.

Ο Daniel Siegel, καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια και Διευθυντής στο Mindsight Institute θεμελίωσε ερευνητικά την Διαπροσωπική Νευροβιολογία (Interpersonal Neurobiology, 2012) μια νέα επιστήμη που αναφέρεται στην δυνατότητα ανάπτυξης του ανθρώπινου εγκεφάλου σε όλη τη ζωή μέσα από την επικοινωνία και τις συναισθηματικές αλληλεπιδράσεις με τους άλλους ανθρώπους («το συναίσθημα εμπλουτίζει τις ανθρώπινες σχέσεις, η ανθρώπινη εμπειρία είναι βιολογία»). Οι ανθρώπινες σχέσεις σχηματοποιούν και τροφοδοτούν τα νευρωνικά δίκτυα και επιτρέπουν στο συναίσθημα να εμπλουτίσει τις ζωές των ανθρώπων (Fosha, Siegel & Solomon, 2009).

Συναισθηματική Ανάπτυξη του Δεξιού Ημισφαιρίου του Εγκεφάλου (Right orbitofrontal cortex)

Σύγχρονες νευροαπεικονιστικές μελέτες (Brancucci et al. 2009) δείχνουν ενεργοποίηση του δεξιού ημισφαιρίου του εγκεφάλου (κογχομετωπιαίου φλοιού) ενός 2 μηνών βρέφους στην έκθεση του προσώπου ενός συναισθηματικού φροντιστή (Tzourio- Mazoyer et al., 2002). Η ανθρώπινη απάντηση ενός συναισθηματικού φροντιστή στο κλάμα ενός βρέφους συνοδεύεται από την ενεργοποίηση του δεξιού ημισφαιρίου του εγκεφάλου του φροντιστή (Lorberbaum et al., 2002). Άλλες επιστημονικές έρευνες (Ricciardelli, Ro & Driver, 2002; Watanabe, Miki, & Kakigi, 2002) επιβεβαιώνουν ότι το δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου ειδικεύεται στην διαδικασία του αμοιβαίου βλέμματος που αποτελεί βασικό μηχανισμό της ασφαλούς συναισθηματικής διαχείρισης (Johnston & Rogers, 1998).

Η όραση παίζει κεντρικό ρόλο στην διαμόρφωση του αρχικού συναισθηματικού δεσμού (attachment) με έναν φροντιστή (μητέρα ή πατέρας ή άλλο πρόσωπο φροντίδας) του παιδιού (Bowlby, 1988). Σύμφωνα με την ψυχοβιολογία ένας σταθερός συναισθηματικά φροντιστής (πχ ο γονέας) ρυθμίζει τα εσωτερικά ομοιοστατικά συστήματα του ανώριμου και αδιαφοροποίητου παιδικού εγκεφάλου (Fonagy & Target, 2002). Το πρόσωπο φροντίδας ρυθμίζει τα επίπεδα οκυτοκίνης του παιδιού μέσα από τον τόνο της φωνής και τις εκφράσεις του προσώπου μεταφέροντας ζεστασιά και οικειότητα με αποτέλεσμα να μειώνεται η κορτιζόλη, η ορμόνη του στρες. Σταθεροί συναισθηματικοί δεσμοί που μεταδίδουν υψηλά επίπεδα θετικής συναισθηματικής ρύθμισης είναι πολύ σημαντικά για την συνεχή νευροβιολογική ανάπτυξη του παιδιού. Το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου ασχολείται περισσότερο με την συνειδητή απάντηση και το δεξί με τον ασυνείδητο νου.

Μέχρι το τέλος του δεύτερου χρόνου της ζωής ολοκληρώνεται το δίκτυο ρύθμισης του συναισθήματος (regulatory system in the orbitofrontal cortex). Το προμετωπιαίο σύστημα συνδέεται με την αντίληψη της οπτικής πληροφορίας βάσει των εκφράσεων του προσώπου (Scalaidhe et al., 1997) και τις απαντητικές διαδικασίες σχετικά με το ευχάριστο άγγιγμα, τη γεύση και τη μυρωδιά (Francis et al., 1999) καθώς και τη μουσική (Blood et al., 1999) καθώς και με τις δυσάρεστες εικόνες θυμωμένων και λυπημένων προσώπων (Blair, 1999). Το μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου (έδρα των συναισθημάτων) εμπλέκεται με κεντρικό ρόλο στις εκφράσεις του προσώπου χωρίς συνειδητή ενημέρωση (Critchley et al. 2000).

Ρύθμιση του Συναισθήματος (Emotion Regulation)

Το προμετωπιαίο σύστημα του εγκεφάλου που συνδέεται με την ρύθμιση του συναισθήματος καθώς και με την διαπροσωπική και κοινωνική συμπεριφορά είναι κεντρικό στην διαδικασία αυτορρύθμισης που είναι η ικανότητα για ευελιξία στην συναισθηματική ρύθμιση στις ανθρώπινες σχέσεις (Siegel, 2012). Η δυναμική του συναισθηματικού δεσμού που λειτουργεί σε επίπεδα που δεν είναι συνειδητά υπογραμμίζει τη δυαδική ρύθμιση του συναισθήματος. Τα συναισθήματα είναι η μεγαλύτερη, άμεση έκφραση της βιολογικής ρύθμισης σε πολύπλοκους οργανισμούς (Damasio, 2000).

Συναισθηματική Επικοινωνία & Ενσυναίσθηση

Σε μια υγιή ψυχικά οικογένεια ενισχύονται οι ανάγκες των μελών τόσο για αυτονομία όσο και για εγγύτητα. Η χαρά και ο θυμός, η αγάπη και ο φόβος αποτελούν συναισθήματα που συνδέουν το κάθε άτομο ξεχωριστά και τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων με την ζωή. Η ενσυναίσθηση αποτελεί μια προσπάθεια ενός ανθρώπου να αντιληφθεί την συναισθηματική εμπειρία ενός άλλου ανθρώπου διατηρώντας την υποκειμενικότητά του. (Kohut, 1984). Στην κινηματογραφική ταινία “comme les autres” φαίνεται πώς μέσα από την διαδικασία της συναισθηματικής επικοινωνίας γίνεται κατανοητή η εσωτερική μας ζωή σε άλλα άτομα και τελικά πώς αναπτύσσεται η ενσυναίσθηση μέσα στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

Blair, R. J. R., Morris, J. S., Frith, C. D., Perrett, D. I., & Dolan, R. J. (1999). Dissociable neural responses to facial expressions of sadness and anger. Brain, 122, 883- 893.

Blood, A. J., Zatorre, R. J., Bermudez, P. & Evans, A. C. (1999). Emotional responses to pleasant and unpleasant music correlate with activity in paralimbic brain regions. Nature Neuroscience, 2, 382- 387.

Bowlby, J. (1988). A secure base. Clinical applications of attachment theory. London: Routledge.

Brancucci, A., Lucci, G., Mazzatenta, A. & Tommasi, L. (2009). Asymmetries of the human social brain in the visual, auditory and chemical modalities. Philosophical Transactions of the Royal Society of London Biological Sciences, 364, 895-914.

Cassidy, J. & Shaver, P. S. (2008). Handbook of Attachment 2nd ed. New York: Guilford Press.

Cozolino, L. J. (2006). The neuroscience of relationships: attachment and the developing social brain. New York: Norton.

Critchley, H., Daly, E., Philips, M., Brammer, M., Bullmore, E., Williams, S., Van Amelsvoort, T., Robertson, D., David, A., & Murphy, D. (2000). Explicit and implicit neural mechanisms for processing of social information from facial expressions: A functional magnetic resonance imaging study. Human Brain Mapping, 9, 93- 105.

Damasio, A. (2000). The feeling of what happens: body, emotion and the making of consciousness. London: Vintage.

Fonagy, P. & Target, M. (2002). Early intervention and the development of self-regulation. Psychoanalytic Inquiry, 22, 307- 335.

Fosha, D., Siegel. D., Solomon, M. (2009).The healing power of emotion: affective neuroscience, development and clinical practice. NewYork: Norton.

Francis, S., Rolls, E., T., Bowtell, R., McGlone, F., O’ Doherty, J., Browning, A., Clare, S. & Smith, E. (1999). The representation of pleasant touch in the brain and its relationship with taste and olfactory areas. Cognitive Neuroscience, 10, 453- 459.

Freud, S. (1964). An outline of psychoanalysis. In. J. Strachey Standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, 23, 144- 207. London: Hogarth Press.

Goldberg, A. E. (2010). Lesbian and gay parents and their children: Research on the family life cycle. Washington, DC: American Psychological Association.

Golombok, S. (2015). Modern families: parents and children in new family forms. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Johnston, A. N. B. & Rogers, L. J. (1998). Right hemisphere involvement in imprinting memory revealed by glutamate treatment. Pharmacology, Biochemistry and Behavior, 60, 863- 871.

Lorberbaum, J. P., Newman, J. D., Horwitz, A. R., Dubno, J. R., Lydiard, R. B., Hamner, M. B., Bohning, D. E. & George, M. S. (2002). A potential role for thalamo- cingulate circuitry in human maternal behavior. Biological Psychiatry, 51, 431- 445.

Main, , M. & Weston, D. (1981). Quality of attachment to mother and to father: related to conflict behavior and the readiness for establishing new relationships. Child Development, 52: 932- 940.

Ricciardelli, P., Ro, T. & Driver, J. (2002). A left visual field advantage in perception of gaze direction. Neuropsychologia, 40, 769- 777.

Scalaidhe, S. P., Wilson, F. A. W. & Goldman- Rakic, P. S. (1997). A real segregation of face- processing neurons in prefrontal cortex. Science, 278, 1135- 1138.

Schore, A. N. (2000). Attachment and the regulation of the right brain. Attachment & Human Development, 2, 23- 47.

Schore, J. R. & Schore, A. N. (2008). Modern attachment theory: the central role of affect regulation in development and treatment. Clinical Social Work Journal, 36, 9- 20.

Schore, A. N. (2012). The science of the art of psychotherapy. New York: Norton.

Siegel, D. (2012). The developing mind: how relationships and the brain interact to shape who we are. New York: Guilford Press.

Siegel, D. (2012). Pocket guide to interpersonal neurobiology: an integrative handbook of the mind. New York: Norton.

Tzourio- Mazoyer, N., De Schonen, S., Crivello, F., Reutter, B., Aujard, Y., & Majoyer, B. (2002). Neural correlates of woman face processing by 2- month- old infants. Neuroimage, 15, 454-461.

Watanabe, S., Miki, K., & Kakigi, R. (2002). Gaze direction affects face perception in humans. Neuroscience Letters, 325, 163- 166.