από τον Γιώργο Μπρεκουλάκη
Ψυχολόγο-Θεραπευτή
Attached At The Heart Parent Educator
M.Sc. Ψυχολογίας Παντείου Πανεπιστημίου
Συνεργάτη Attachment Parenting Hellas
www.brekoulakis.gr
Η εξέλιξη του Συναισθηματικού Δεσμού (Attachment)
στα πρώτα τέσσερα χρόνια της ζωής
Τρεις πρώτοι μήνες της ζωής
Τα βρέφη γεννιούνται με την προδιάθεση να απαντούν στους ανθρώπους. Από τις πρώτες ημέρες της γέννησης φαίνεται ότι τα βρέφη έχουν αναπτύξει τις ικανότητες εκείνες που δείχνουν ενδιαφέρον για τους άλλους ανθρώπους. Για παράδειγμα, προτιμούν να κοιτούν πρόσωπα, αναγνωρίζουν τους ήχους από τις ανθρώπινες φωνές. Όσο περισσότερο τα βρέφη ωριμάζουν, συνεχίζουν τις ανθρώπινες επαφές με το να χαμογελούν στους ανθρώπους που τους μιλούν. Τους τρεις πρώτους μήνες ο γονέας χρειάζεται να διατηρεί την κοντινότητα με το παιδί του ώστε να υπάρχει συγχρονισμός με τις ανάγκες του παιδιού του και με τον τρόπο αυτό να εγκαθιδρυθεί αξιόπιστη και ασφαλή επικοινωνία. Μερικά παραδείγματα:
Το βρέφος κλαίει γιατί πεινάει και ο γονιός απαντάει ταΐζοντας το.
Το βρέφος κλαίει γιατί είναι λερωμένο και ο γονιός απαντάει αλλάζοντάς το.
Το βρέφος είναι ζωηρό και ο γονιός απαντάει παίζοντας μαζί του.
Το βρέφος είναι κουρασμένο και ο γονιός το ηρεμεί και προσπαθεί να το κοιμίσει.
Τους τρεις πρώτους μήνες της ζωής τα βρέφη δεν επιλέγουν τους ανθρώπους που θα τους ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Απαντούν με τον ίδιο τρόπο σε κάθε άνθρωπο που θα ικανοποιήσει τις ανάγκες τους με συγχρονισμένο και αξιόπιστο τρόπο.
Τρεις μήνες έως έξι μήνες
Καθώς τα βρέφη ωριμάζουν αναπτύσσουν την ικανότητα ενεργά να αναζητούν την προσοχή αντί να απαντούν με παθητικό τρόπο. Αρχίζουν να διακρίνουν τις διαφορές των ανθρώπων και σταδιακά δείχνουν την προτίμησή τους σε κάποιους ανθρώπους έναντι κάποιων άλλων. Αυτή είναι η χρονική στιγμή έναρξης της ανάπτυξης του συναισθηματικού δεσμού (attachment). Τα βρέφη γίνονται πλέον επιλεκτικά για το ποιος άνθρωπος θα τα κρατήσει, θα τα ταΐσει και θα τα ηρεμήσει.
Έξι μήνες έως δύο έτη
Μεταξύ των έξι μηνών και των δύο πρώτων ετών της ζωής η ανάπτυξη του συναισθηματικού δεσμού (attachment) μεταξύ παιδιού- γονέα αρχίζει και εγκαθιδρύεται. Με την συνεχή φυσική και συναισθηματική παρουσία του γονιού το παιδί γίνεται κοινωνικό, μπορεί να χαμογελάει σε ξένα πρόσωπα και να παίρνει ένα παιχνίδι που του προσφέρεται. Σε αυτή τη χρονική περίοδο το παιδί όταν αποχωρίζεται από το πρόσωπο φροντίδας είναι εμφανές ότι διαμαρτύρεται και ότι αναζητάει την εγγύτητα. Η προσφορά ανακούφισης στην διαμαρτυρία του παιδιού από ένα ξένο μπορεί να αυξήσει το στρες του παιδιού. Το παιδί σε μια διαμαρτυρία αποχωρισμού θα ανακουφίσει τα επώδυνα συναισθήματά του με τον σταθερό του φροντιστή. Τα χρόνια αυτά είναι εμφανές το σύστημα εξερεύνησης του παιδιού που σχετίζεται όμως με την γονεϊκή φροντίδα. Το παιδί αισθάνεται άνετα να απομακρυνθεί από τον γονιό για να εξερευνήσει, να παίξει και να μάθει χρησιμοποιώντας τον γονιό ως ασφαλή βάση για να έχει ανακούφιση όταν την χρειαστεί και ασφάλεια στην περίπτωση που αισθάνεται απειλημένο.
Δύο έτη έως τέσσερα έτη
Κατά την διάρκεια αυτού του σταδίου το παιδί μαθαίνει να γίνεται πιο αυτόνομο και να βασίζεται στον εαυτό του. Θα αισθανθεί πιο άνετα να απομακρυνθεί περισσότερο από την παρουσία του γονιού για να εξερευνήσει. Η συμπεριφορά συναισθηματικού δεσμού (attachment) παραμένει ενεργοποιημένη γιατί τα παιδιά δεν μπορούν να αυτορυθμιστούν ως προς το να νιώθουν ασφαλή. Τα παιδιά κοιτούν τους γονείς τους για να δουν αν τους προσέχουν. Επίσης, αν τα παιδιά νιώσουν ότι έχουν χάσει την προσοχή του γονέα θα ξεκινήσουν την διαμαρτυρία τους ενεργοποιώντας την στρατηγική συναισθηματικού δεσμού. Ο γονιός αποτελεί ακόμη την ασφαλή βάση ώστε το παιδί να εξερευνήσει το περιβάλλον του, να παίξει και να αλληλεπιδράσει με τους άλλους με την συνεχή παρουσία της φιγούρας φροντίδας του. Τα παιδιά μεγαλώνουν και αναπτύσσονται και μειώνεται το στρες που αισθάνονται σε έναν σύντομο αποχωρισμό από τον γονιό τους ενώ αυξάνεται η ικανότητά τους να είναι περισσότερο ανθεκτικά σε μεγαλύτερες περιόδους αποχωρισμού. Μετά από έναν αποχωρισμό με τον γονιό η ένωση μαζί του δεν απαιτεί την φυσική επαφή. Αυτό συμβαίνει γιατί τα παιδιά χρησιμοποιούν την λεκτική επικοινωνία για να ξανασυνδεθούν με τον γονιό.
Η εξέλιξη του Συναισθηματικού Δεσμού (Attachment)
στη σχολική και εφηβική ηλικία
Σχολική ηλικία
Όταν τα παιδιά πηγαίνουν σχολείο υπάρχουν σημαντικές αλλαγές στο βαθμό που είναι αυτόνομα και ικανά να λειτουργήσουν στον κόσμο ανεξάρτητα από τις φιγούρες ασφάλειάς τους. Σε φυσιολογικές συνθήκες ένα παιδί χρειάζεται περιοδική διαβεβαίωση της παρουσίας του γονιού του για να αισθανθεί ασφαλές. Ο συναισθηματικός δεσμός (attachment) δεν εξαφανίζεται αλλά αποδυναμώνεται.
Εφηβική ηλικία
Κατά την διάρκεια της εφηβείας οι ανάγκες για συναισθηματικό δεσμό (attachment) ξανά αρχίζουν να κυριαρχούν. Καθώς οι έφηβοι αναζητούν να είναι πιο ανεξάρτητοι από τους γονείς τους προσπαθούν να απομακρυνθούν από ιεραρχικούς δεσμούς που οι γονείς προσφέρουν ασφάλεια και κατευθύνονται σε φιλίες όπου δίνουν και παίρνουν φροντίδα και υποστήριξη. Η εξερεύνηση της σεξουαλικότητας και το ψάξιμο για μια ρομαντική σχέση επηρεάζει την συνεχή ανάγκη για στοργικούς δεσμούς. Στο τέλος της εφηβείας ενδεχομένως οι νέοι ενήλικες έχουν μετακινηθεί από την γονεϊκή ασφάλεια σε φιλικές και κοντινές σχέσεις που τους καλύπτουν τις ανάγκες εγγύτητας. Οι έφηβοι μπορούν να εξερευνήσουν να ζήσουν ανεξάρτητα από τους γονείς τους γιατί γνωρίζουν ότι μπορούν να επιστρέψουν στους γονείς τους όταν το χρειαστούν. Οι ανασφαλείς συναισθηματικοί δεσμοί οδηγούν σε μια επαναδιαπραγμάτευση των σχέσεων με τους γονείς με αποτέλεσμα την έντονη ενεργοποίηση του συστήματος συναισθηματικού δεσμού (attachment) την στιγμή που οι νέοι ενήλικες θέλουν να είναι πιο ανεξάρτητοι από τους γονείς τους.
Η εξέλιξη του Συναισθηματικού Δεσμού (Attachment)
στα χρόνια της ενηλικίωσης
Στα χρόνια της ενηλικίωσης οι νέοι έχουν την εμπειρία ενός εύρους αναγκών συναισθηματικού δεσμού (attachment). Οι εμπειρία των πρώιμων, παιδικών και εφηβικών τους σχέσεων αποθηκεύεται νοητικά ως εσωτερικό μοντέλο εργασίας που σχετίζεται με τις προσδοκίες που έχουν οι νέοι για τον εαυτό τους και τις μελλοντικές τους σχέσεις. Οι παρελθούσες εμπειρίες δημιουργούν προσδοκίες που επηρεάζουν το πώς οι νέοι αντιδρούν στην μελλοντική εμπειρία. Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος και ως παιδί και ως ενήλικας μπορεί να έχει ένα θετικό, εσωτερικό, μοντέλο εργασίας που βλέπει τον εαυτό του ως αγαπητό και επαρκή και τους άλλους ανθρώπους ως διαθέσιμους, αγαπητούς και που απαντούν στις ανάγκες του. Ένα άλλο παράδειγμα όμως είναι ενός ανθρώπου που έχει αρνητικό, εσωτερικό, μοντέλο εργασίας, βλέποντας τον εαυτό του ως μη αγαπητό και ανεπαρκή και τους άλλους ανθρώπους ως απορριπτικούς, εχθρικούς και με διάθεση να εγκαταλείψουν.
Τα χρόνια της ενηλικίωσης ουσιαστικά αντικατοπτρίζουν την εμπειρία και τα εσωτερικά μοντέλα εργασίας των εξελικτικών σταδίων συναισθηματικού δεσμού των προηγούμενων ετών. Νέες εμπειρίες από σταθερές, ενήλικες, σχέσεις συναισθηματικής διαπραγμάτευσης μπορούν ένα αρνητικό εσωτερικό μοντέλο εργασίας να το μετατρέψουν σε θετικό εσωτερικό μοντέλο εργασίας και συνεπώς ένας ενήλικας που αισθάνεται μη αγαπητός να νιώσει αγαπητός και ότι οι άλλοι άνθρωποι είναι διαθέσιμοι για να απαντήσουν στις ανάγκες του.
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
Bowlby, J. (1988). A Secure Base. Clinical Applications of Attachment Theory. London: Routledge.
Cassidy, J. & Shaver, P. S. (2008). Handbook of Attachment 2nd ed. New York: Guilford Press.
Cozolino, L. J. (2006). The neuroscience of relationships: attachment and the developing social brain. New York: Norton.
Gerhardt, S. (2011). Why love matters: how affection shapes a baby’s brain. London: Routledge.
Golding, K. (2008). Nurturing attachments. London: Jessica Kingsley Publishers.
Goleman, D. (2006). Social Intelligence: The new science of human relationships. Bantam.
Siegel, D.J. (2004). Attachment and self- understanding: Parenting with the brain in mind. Journal of Prenatal and Perinatal Psychology and Health, 18 (4), 273- 286.
Siegel, D.J., & Hartzell, M. (2003). Parenting from the inside out. New York: Penguin.
Siegel, D. (2012). The developing mind: how relationships and the brain interact to shape who we are. New York: Guilford Press.