Επιμέλεια:

Γιώργος Μπρεκουλάκης, Ψυχολόγος-Θεραπευτής

Attached At The Heart Parent Educator

M.Sc. Ψυχολογίας Παντείου Πανεπιστημίου 

Συνεργάτης Attachment Parenting Hellas
Κατερίνα Ρουμπή, Ιατρός (M.Sc.),

Ειδικευόμενη Ψυχιατρικής & Ειδικευόμενη Συστημικής Ψυχοθεραπείας Ατόμου, Ζευγαριού & Οικογένειας στο Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ).

Οι παιδικές εμπειρίες στη σχέση γονέα- παιδιού επηρεάζουν την εγκεφαλική λειτουργία του παιδιού επειδή ο εγκέφαλος χαρακτηρίζεται από πλαστικότητα, δηλαδή τη δυνατότητα να μεταβάλλεται ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται: η έκθεση σε περιβαλλοντικά ερεθίσματα στα πρώτα χρόνια της ζωής εδραιώνει και ενισχύει τις υπάρχουσες νευρωνικές συνδέσεις ή δημιουργεί νέες, ενώ η απουσία της τις απενεργοποιεί. Αυτό δεν σημαίνει πως οι γονείς πρέπει να βομβαρδίζουν τα παιδιά με εξωτερικά ερεθίσματα, καθώς ένας ελάχιστος αισθητηριακός ερεθισμός αρκεί για την ενεργοποίηση των νευρώνων. Αυτό που είναι απαραίτητο για την υγιή εγκεφαλική ανάπτυξη είναι η συνεκτική διαπροσωπική επαφή, καθώς οι ανθρώπινες συνδέσεις αποτελούν  τη βάση των νευρωνικών συνδέσεων που ρυθμίζουν την κοινωνική και συναισθηματική λειτουργία. Οι πρώτες εμπειρίες ενός υγιούς εγκεφάλου δεν είναι αυτές μιας υπερπροσφοράς ερεθισμάτων, αλλά μιας συγχρονισμένης επικοινωνίας.

Τα συναισθήματα είναι ο πυρήνας της επικοινωνίας γονέα- παιδιού όπως και κάθε ανθρώπινου δεσμού. Ο πρωταρχικός τρόπος με τον οποίο μεταδίδονται τα συναισθήματα είναι η μη λεκτική επικοινωνία. Μέσω αυτής επιτυγχάνεται η πρώτη ροή πληροφοριών ανάμεσα στο γονιό και το παιδί η οποία αποτελεί την πρώτη συνδιαλλαγή μεταξύ τους. Από αυτή τη ροή συναισθημάτων εξαρτάται ο συγχρονισμός της δυάδας, και κατ’ επέκταση το είδος του δεσμού (ασφαλής ή ανασφαλής δεσμός) που θα αναπτυχθεί μεταξύ τους. Οι συναισθηματικές διεργασίες δεν εδρεύουν σε μία εγκεφαλική περιοχή, αλλά πραγματοποιούνται σε διάφορα νευρωνικά δίκτυα κι έπειτα ενοποιούνται σε μια ολοκληρωμένη  λειτουργία.

Τα παιδιά, μέσω της διαπροσωπικής εμπειρίας, ασκούνται στην κατανόηση τόσο των δικών τους συναισθημάτων όσο και των συναισθημάτων των άλλων. Στη διαδικασία αυτή εμπλέκονται και τα δύο ημισφαίρια: το δεξί είναι υπεύθυνο για την κοινωνική και συναισθηματική έκφραση και λειτουργεί με ολιστικό τρόπο, ενώ το αριστερό λειτουργεί με περιορισμένες πληροφορίες τις οποίες επεξεργάζεται με τρόπο ερμηνευτικό, αναζητώντας λογικές κι αιτιώδεις συσχετίσεις. Σε μια υγιή αναπτυξιακή πορεία, τα δύο ημισφαίρια ενοποιούνται, με αποτέλεσμα να μπορούν να λειτουργήσουν τόσο συνεργατικά όσο κι αυτόνομα. Κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής στρεσογόνα γεγονότα όπως έλλειψη συναισθηματικού συγχρονισμού, άλυτο πένθος ή ψυχικό τραύμα μπορεί να παρεμποδίσουν την ενοποίηση της εγκεφαλικής λειτουργίας. Τότε ο εγκέφαλος λειτουργεί συχνότερα και ευκολότερα παρορμητικά και άκαμπτα παρακάμπτοντας ανώτερες λειτουργίες όπως η εξέταση των συνεπειών και η αυτοσυγκράτηση. Στην περίπτωση αυτή υπάρχει έλλειψη συντονισμού των εγκεφαλικών δομών που παρεμποδίζει το σχηματισμό ασφαλούς δεσμού ανάμεσα στο παιδί και τον γονιό. Η ικανότητα ενσυναίσθησης, δηλαδή της ενεργούς εκτίμησης της συναισθηματικής εμπειρίας του άλλου, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από αυτή την ταυτόχρονα ολιστική και αυτόνομη λειτουργία των ημισφαιρίων. Ένας ασφαλής δεσμός γονέα- παιδιού ο οποίος βασίζεται στην συνεργατική συναισθηματική επικοινωνία συμβάλλει τόσο στην ανάπτυξη των ημισφαιρίων όσο και στην ενοποίησή τους ώστε το παιδί να αποκτήσει ολιστική εγκεφαλική λειτουργία και ενδοψυχική συνοχή.

Εσωτερική Συγκρότηση Γονέα
Για την ανάπτυξη μιας συνεκτικής και συγχρονισμένης επικοινωνίας, είναι απαραίτητη η εσωτερική συγκρότηση του ίδιου του γονιού. Η συγκρότηση αυτή εκφράζεται στις προσωπικές αφηγήσεις του γονιού, καθώς η συνοχή στην εξιστόρηση των γεγονότων της ζωής και η γραμμική τους πορεία από το παρελθόν στο παρόν κι έπειτα στο μέλλον μαρτυρά την εσωτερική γνωστική και συναισθηματική οργάνωσή του. Μία συνεκτική αφήγηση αποτελεί στοιχείο επιτυχούς ενοποίησης της λειτουργίας των εγκεφαλικών ημισφαιρίων και δομών και μιας ενοποιημένης αίσθησης του εαυτού. Οι γονείς με συνεκτική αντίληψη των εξωτερικών και εσωτερικών τους εμπειριών στη πορεία του χρόνου επιτρέπουν στο παιδί να νιώθει πως το καταλαβαίνουν, ανακουφίζουν τα παιδιά στις λύπες και είναι συνοδοιπόροι στις χαρές τους βοηθώντας τα στην απόκτηση ενός συγκροτημένου εαυτού.

Η Ψυχολογική Συνέντευξη Συναισθηματικού Δεσμού Ενηλίκων (Adult Attachment Interview- AAI) αξιοποιεί αυτή ακριβώς τη δυνατότητα των αφηγήσεων να αντανακλούν την εσωτερική συγκρότηση των γονιών, ερμηνεύοντας το είδος το δεσμού που χτίζουν με τα παιδιά τους, καθώς η συνοχή στην εσωτερική ζωή αντανακλάται στις συνεκτικές διαπροσωπικές σχέσεις. Οι ανθρώπινες σχέσεις που βασίζονται στη συνεκτικότητα και την ασφάλεια συνδυάζουν την ατομικότητα με τη στενή διαπροσωπική επαφή γεγονός που χαρίζει ψυχική σταθερότητα και ευεξία. Σημαντικός παράγοντας της ευεξίας είναι η συναισθηματική επικοινωνία να λεκτικοποιείται, δηλαδή ο γονιός να επενδύει με λέξεις τόσο τα συναισθήματα που εισπράττει από το παιδί όσο και τα δικά του συναισθήματα καθώς επικοινωνούν. Σε μια επικοινωνία προϋπόθεση της λεκτικοποίησης των συναισθημάτων είναι η κατονομασία των συναισθημάτων και η ρύθμιση του συναισθήματος (emotion regulation). Οι ενήλικες με επίγνωση των συναισθημάτων μεταδίδουν στα παιδιά έναν προσαρμοστικό και ευέλικτο τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς που δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις για να αναπτύξουν τα ίδια με τη σειρά τους έναν πολυσύνθετο και ενοποιημένο εγκέφαλο, έναν συνεκτικό ψυχισμό και έναν συγκροτημένο εαυτό. Έτσι, η διαπροσωπική επικοινωνία γίνεται το πρόσφορο έδαφος πάνω στο οποίο αναπτύσσεται ο υγιής εγκέφαλος, ο ισορροπημένος εσωτερικός κόσμος και οι ασφαλείς διαπροσωπικές σχέσεις.

Συμβουλευτική Γονέων
Οι δυσκολίες που ένα παιδί μπορεί να αντιμετωπίσει είναι πιθανόν να οδηγήσουν τους γονείς του στην αναζήτηση συνεργασίας με έναν ειδικό. Για σοβαρότερες δυσκολίες πιθανόν να χρειαστεί και εξατομικευμένη θεραπευτική παρέμβαση προς το παιδί με παράλληλη βοήθεια προς τους γονείς, δηλαδή συμβουλευτική γονέων. Πέραν τούτου, η συμβουλευτική γονέων είναι δυνατό να βοηθήσει τους γονείς και σε θέματα που άπτονται του γονεϊκού τους ρόλου, όπως η δημιουργία ασφαλούς δεσμού με το παιδί τους με την ύπαρξη στοργής και αποδοχής αλλά και την ενίσχυση της αυτονόμησης του με σκοπό την υγιή διαφοροποίηση του. Η συμβουλευτική γονέων διενεργείται είτε σε προσωπικό επίπεδο είτε σε ομάδες και αφορά θέματα επικοινωνίας των γονέων με τα παιδιά τους, θέματα που προκύπτουν και από την εσωτερική συγκρότηση του κάθε γονέα και από τον τρόπο που ο ίδιος βίωσε την παιδική του ηλικία. Διεξάγεται μέσα σε κλίμα εμπιστοσύνης και ασφάλειας και γίνεται προσπάθεια από τον θεραπευτή να δοθεί ένα νόημα στην δυσκολία του παιδιού, μιαν άλλη ερμηνεία από αυτή που σκέφτονται οι γονείς, με σκοπό να εγκατασταθούν εναλλακτικοί τρόποι θέασης του παιδιού από τους γονείς και δεδομένου της αλληλεπίδρασης των μεταξύ τους σχέσεων να επέλθει αμοιβαία αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών.

Συμβουλευτική Ζευγαριού
Η συμβουλευτική ζευγαριού αφορά την συνάντηση των συντρόφων με ειλικρίνεια μέσα σε ένα θεραπευτικό περιβάλλον με σκοπό να εξετάσουν θέματα σχετικά με την εξουσία, την δύναμη, τον έλεγχο, την κατανομή ρόλων, προβλήματα επικοινωνίας, προβλήματα στο σεξ, εμπλοκή τρίτων, συνηθεστέρα των οικογενειών καταγωγής, συμπτωματολογία του ενός μέλους, δυσκολίες στην διαχείριση κρίσεων, ζηλοτυπία ή και συνδυασμό όλων των παραπάνω. Ο θεραπευτής αξιολογεί την φάση κύκλου ζωής που διέρχεται το ζευγάρι, πρόσφατα γεγονότα ζωής και την σημασία για την ισορροπία του κάθε συντρόφου αλλά και την ισορροπία της σχέσης, τον βαθμό αποχωρισμού του καθενός από τις οικογένειες καταγωγής, τις διαφορές τους στο δίπολο εγγύτητα – απόσταση αλλά και το πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο συναλλάσσεται το ζεύγος. Βοηθά τα μέλη του ζεύγους να κατανοήσουν τα σχεσιακά δυναμικά που αναπτύσσονται με στόχο να βρεθούν τρόποι λειτουργικότερης συμβίωσης ή να αποφασίσουν την αποδέσμευση από την σχέση. Είναι εμφανές ότι μιλώντας για ζευγάρι, η συμβουλευτική ζευγαριού προσφέρει τον κατάλληλο και ουδέτερο χώρο στα μέλη του ζεύγους να κατανοήσουν πως η συμπεριφορά του ενός επηρεάζει και επηρεάζεται άμεσα από τον άλλο και να εγκαταστήσουν ένα επίπεδο ισότητας – αμοιβαιότητας και μέσα από την σχέση να εξελιχθούν προσωπικά συναισθηματικά και ψυχολογικά.

Συμβουλευτική Οικογένειας
Συνηθέστερα μια οικογένεια προσέρχεται σε έναν οικογενειακό θεραπευτή με αίτημα που αφορά ένα μέλος της και το πρόβλημα-σύμπτωμα που αυτό παρουσιάζει. Στην συμβουλευτική οικογένειας όλα τα μέλη εκφράζουν ισότιμα τις απόψεις τους και γίνεται κατανοητό ότι το φερόμενο ως πρόβλημα ενός μέλους έχει κυκλικό αντίκτυπο και γένεση στις συμπεριφορές των άλλων μελών και εκφράζει δυσλειτουργικά πρότυπα επικοινωνίας και επίλυσης συγκρούσεων ανάμεσα στα μέλη. Η οικογένεια θεωρείται από τον θεραπευτή ως μια μοναδική μονάδα συναλλαγής και ανταλλαγής μέσα στην οποία διακινούνται συναισθήματα, τρόποι σχετίζεσθαι, προσδοκίες, μύθοι, κοινές ιστορίες και γίνεται προσπάθεια να νοηματοδοτηθούν συμπεριφορές μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο οικογενειακού διαλόγου. Η συμβουλευτική οικογένειας περιλαμβάνει το σύνολο ή μέρος της οικογένειας και δίνει την δυνατότητα στα μέλη να κατανοήσουν τα παρελθόντα γεγονότα , τα δυναμικά των σχέσεων και τις αλληλεπιδράσεις των συμπεριφορών, ενισχύοντας τα θετικά στοιχεία τους  και αξιοποιώντας τις διαθέσιμες εσωτερικές εφεδρείες της οικογένειας ώστε να βελτιωθεί η λειτουργία της οικογένειας ως σύνολο αλλά και η λειτουργικότητα και διαφοροποίηση –προσωπική εξέλιξη του κάθε μέλους ξεχωριστά.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
Atkinson, B. (2005). Emotional intelligence in couples therapy: Advances from neurobiology and the science of intimate relationships. New York: Norton.
Cozolino, L. J. (2006). The neuroscience of relationships: attachment and the developing social brain. New York: Norton.
Fishbane, M.D. (2007). Wired to connect: neuroscience, relationships, and therapy. Family Process, 46,395–412.
Fosha, D., Siegel. D., Solomon, M. (2009). The healing power of emotion: affective neuroscience, development and clinical practice. NewYork: Norton.
Gerhardt, S. (2011). Why love matters: how affection shapes a baby’s brain. London: Routledge.
Ledoux, J. (2002). Synaptic self. How our brains become who we are. London: Macmillan.
Rizzolatti, G. & Sinigaglia, C. (2006). Mirrors in the brain: how our minds share actions and emotions. Oxford University Press.
Schore, A.N. (1994).  Affect regulation and the origin of the self. The neurobiology of emotional development. New York: Psychology Press.
Siegel, D. (2012). The developing mind: how relationships and the brain interact to shape who we are. New York: Guilford Press.
Siegel, D. (2009). Mindful awareness, mindsight, and neural integration. The Humanistic Psychologist, 37:2, 137- 158.
Schwartz, J., & Begley, S. (2002). The mind and the brain: Neuroplasticity and the power of mental force. New York: HarperColins.